Endokrin bozucular ve insan sağlığına zararları
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.14615062Anahtar Kelimeler:
Endokrin Bozucular, Çevresel Kirleticiler, Endokrin SistemÖzet
Endokrin Bozucu (EB)’lar, hormon sentez ve salınımını etkileyerek endokrin sistemin fonksiyonlarını bozan çeşitli maddelerdir. Sanayi devriminden sonra EB’ların yaygın bir şekilde kullanımı sonrası 1930’lardan beri özellikle sanayi atıkları ve çevresel kirleticiler ile ilişkili olarak EB’ların insan sağlığı üzerine oluşturdukları olumsuz etkiler dikkati çekmeye başlamıştır. EB’ların tanınırlığı arttıkça sayıları 1600’leri aşan EB’lar tanımlanmıştır.
Sanayi atıkları, hava kirliliği oluşturan maddeler gibi EB’lar sadece tek bir yolla organizmaya alınmayıp, kokteyl halinde alınması sonucunda edinilen maddelerin miktar ve dozları değişkenlik gösterebilir. Bazen endokrin bozucu etkinin ortaya çıkması için yıllarca süre geçmesi gerekebilir. Hem kişinin EB’lara maruz kaldığı zaman içerisindeki maruziyet miktar ve süresine bağlı olarak ortaya çıkabilecek somatik ve genetik zedelenmelerle gelecek yıllarda sağlığını önemli ölçüde etkileyebilmektedir. Bu arada EB’lar kalıtım yollarında genlerimizi etkileyerek gelecek nesillerin sağlığının bozulmasına da neden olabilirler.
EB’ların hipotalamus, hipofiz, tiroid, adrenaller, gonadlar üzerine hem doğrudan anatomik hem de hormonal akslar üzerinden olan fizyolojik etkileri mevcuttur. EB’ların ayrıca nörotoksisite; kardiyovasküler ve metabolik yan etkileri mevcuttur. Kanser gelişimi üzerine de etkilerinden bahsedilmektedir.
Sonuç olarak, EB’ların olumsuz etkilerinden korunabilmek için: EB’ların neler olduğunun bilinmesi ile organizmada verebileceği hasarlar ve bu hasarları ortaya çıktığı dozlar belirlenmedir. Ayrıca ortaya çıkan yan etkileri ortadan kaldırmak için yapılabilecek önlemler gözden geçirilmelidir. EB’ların olumsuz etkilerinden korunmak için alınması gereken toplumsal önlemler net bir şekilde tanımlanarak, uygulanacak mevzuat ve izlenecek yollar net bir şekilde belirlenmelidir. Bireylerin EB’lar konusunda eğitilmesi sağlanarak bir farkındalık düzeyi oluşturulmalı ve bu bilinç düzeyiyle hastaların kendi sağlıklarına yönelik birtakım önlemleri alması sağlanmalıdır.
Referanslar
Kortenkamp A, Martin O, Faust M, Evans R, McKinlay R, Orton F, et al. State of the Art Assessment of Endocrine Disruptors, Final Report. Brussels: European Commission; 2011. pp. 442. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://research-portal.uws.ac.uk/en/publications/state-of-the-art-assessment-of-endocrine-disruptors-final-report.)
Rykowska I, Wasiak W. Properties, threats, and methods of analysis of bisphenol a and its derivatives. Acta Chromatogr. 2006;16:7-27. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/237554255.)
Carson R, Silent Spring, 1962. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://archive.org/details/fp_Silent_Spring-Rachel_Carson-1962/mode/2up.)
Erdoğan A, Çakmak M. Büyük Endüstriyel Kazalara İlişkin Ulusal Kaza Veri Tabanı Eksikliği. Çalışma İlişkileri Dergisi. Ocak 2023; (14)1:20-35. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2478326.)
Finkelstein JS, Mc Cully WF, MacLaughlin DT, Godine JE, Crowley WF. The mortician’s mystery. Gynecomastia and reversible hypogonadotropic hypogonadism in an embalmer. N Eng J Med.1988; 318: 961-65. doi: 10.1056/NEJM198804143181505.
Colborn T, Dumanoski D, Myers JP. Our Stolen Future: Are We Threatening Our Fertility, Intelligence, and Survival? New York: Plume/Penguin Books. 1997:10-40.
Büyükgebiz A. Endokrin Bozucuların Tarihçesi ve Tanımı. Şahin K ve Keleştemur HF (Eds.). Endokrin Bozucular ve Sağlık. Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. 2022, pp: 1-10. doi: 10.53478/TUBA.978-625-8352-04-7.ch01.
Yilmaz B, Terekeci H, Sandal S, Kelestimur F. Endocrine disrupting chemicals: exposure, effects on human health, mechanism of action, models for testing and strategies for prevention. Reviews in endocrine & metabolic disorders, 2020; 21(1):127–47. doi: 10.1007/s11154-019-09521-z.
Büyükgebiz, A. Hormon Bozucular. Hayy Yayınları, 2020; 22-28. https://www.kitapyurdu.com/kitap/hormonbozucular/558830.html?srsltid=AfmBOoojH7xgKEagMYeeHT1NbQRO8AOiddkwBQSTDBGJYQlJRyPPxtyp
Anway MD, Cupp AS, Uzumcu M, Skinner MK. Epigenetic transgenerational actions of endocrine disruptors and male fertility. Science, 2005: 308(5727); 1466-69. doi: 10.1126/science.1108190.
Ünüvar T, Büyükgebiz A. Fetal and neonatal endocrine disruptors. Journal of clinical research in pediatric endocrinology. 2012; 4(2): 51–60. doi: 10.4274/jcrpe.569.
Yıldız-Fendoğlu B, Koçer-Gümüşel B, Erkekoğlu P. Endokrin Bozucu Kimyasal Maddelere ve Etki Mekanizmalarına Genel Bir Bakış. A General Overview on Endocrine Disrupting Chemicals and Their Mechanism of Action. Hacettepe University Journal of the Faculty of Pharmacy (HUJPHARM). 2019;39(1):30-43.(Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/903625).
Setchell KDR. Phytoestrogens: the biochemistry, physiology, and implications for human health of soy isoflavones. Am J Clin Nutr 1998;68(suppl):1333S–46S. doi: 10.1093/ajcn/68.6.1333S.
Remillard RB, Bunce NJ. Linking dioxins to diabetes: epidemiology and biologic plausibility. Environmental Health Perspectives. 2002;110:853–58. doi: 10.1289/ehp.02110853.
Sun Q, Yue P, Deiuliis JA, Lumeng CN, Kampfrath T, Mikolaj MB, et al. Ambient Air Pollution Exaggerates Adipose Inflammation and Insulin Resistance in a Mouse Model of Diet-Induced Obesity. Circulation. 2009;119(4, 3):538-46. doi: 10.1161/CIRCULATIONAHA.108.799015.
Barker DJ. The developmental origins of adult disease. J Am Coll Nutr. 2004; 23(6): 588S-595S. doi: 10.1080/07315724.2004.10719428.
Diamanti-Kandarakis E, Palioura E, Kandarakis SA, Koutsilieris M. The impact of endocrine disruptors on endocrine targets. Horm Metab Res. 2010;42(8):543-52. doi: 10.1055/s-0030-1252034.
Vom Saal FS, Akingbemi BT, Belcher SM, Birnbaum LS, Crain DA, Eriksen M, et al. Chapel Hill bisphenol A expert panel consensus statement: integration of mechanisms, effects in animals and potential to impact human health at current levels of exposure. Reprod Toxicol. 2007;24(2): 131-38. doi: 10.1016/j.reprotox.2007.07.005.
Gluckman PD, Hanson MA. Developmental origins of disease paradigm: a mechanistic and evolutionary perspective. Pediatr Res. 2004; 56:311–17. doi: 10.1203/01.PDR.0000135998.08025.FB.
İnanç N, Tuna Ş. Fitoöstrojenler ve Sağlıktaki Etkileri. Erciyes Üniv Vet Fak Derg. 2005; 2(2): 91-5. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ercivet/issue/5814/77362).
Özbolat G, Tuli A. Ağır Metal Toksisitesinin İnsan Sağlığına Etkileri. 2016; 25 (4); 502-21. doi: 10.17827/aktd.253562.
Oremland RS, Stolz JF. The ecology of arsenic. Science. 2003; 300 (5621): 939- 944. doi: 10.1126/science.1081903.
Chou CH, Harper C. Toxicological profile for arsenic. 2007. Chapter 6. pp 313. doi: 10.15620/cdc:11481.
Gomez-Caminero A, Howe PD, Hughes M, Kenyon E, Lewis DR, Moore M, et al. Arsenic and arsenic compounds. World Health Organization. 2001. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://iris.who.int/handle/10665/42366).
EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM). Scientific Opinion on arsenic in food. Efsa Journal. 2009; 7(10):1351.
doi: 10.2903/j.efsa.2009.1351.
Rosado JL, Ronquill D, Kordas K, Rojas O, Alatorre J, Lopez P, et al. Arsenic exposure and cognitive performance in Mexican schoolchildren. Environ Health Perspect. 2007;115(9), 1371-75. doi: 10.1289/ehp.9961.
National Poisons Information Service (NPIS), Arsenic and Arsenic Compounds. TOXBASE, 2022-2023. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://www.npis.org/Download/NPIS%20report%202022-23.pdf).
Çaylak E. Çocuklarda Kurşun Zehirlenmesi, Oksidatif Stres ve Tiyol Bileşiklerin Antioksidan Etkisi. Çocuk Dergisi. 2010;10(1):13-23. doi:10.5222/j.child.2010.013.
Kızmaz M, Marakoğlu K. Kurşun Zehirlenmesi. Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics. 2016;7(3):38-45. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://www.turkiyeklinikleri.com/journal/family-medicine-special-topics/1309-694X/issue/2016/7/3-0/birinci-basamakta-anemilere-yaklasim-ozel-sayisi/en-index.html).
Doumouchtsis KK, Doumouchtsis SK, Doumouchtsis EK, Perrea DN. The effect of lead intoxication on endocrine functions. Journal of Endocrinological Investigation. 2009; 32(2):175-83. doi: 10.1007/BF03345710.
Arslan İ. Civa Zehirlenmesi. Çocukluk Çağı Zehirlenmelerine Acil Yaklaşım. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri. 2021;148-51. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://www.turkiyeklinikleri.com/article/tr-civa-zehirlenmesi-94796.html).
WHO, Cadmium. "Environmental health criteria." World Health Organization, Geneva, Switzerland. 1989. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: http://www.inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc134.htm).
Interdonato M, Pizzino G, Bitto A, Galfo F, Irrera N, Mecchio A, et al. Cadmium delays puberty onset and testis growth in adolescents. Clinical Endocrinology. 2015; 83(3): 357-62. doi: 10.1111/cen.12704.
Kido T, Nogawa K, Yamada Y, Honda R, Tsuritani I, Ishizaki M, et al. Osteopenia in inhabitants with renal dysfunction induced by exposure to environmental cadmium. International archives of occupational and environmental health 1989;61(4): 271-276. doi: 10.1007/BF00381425.
Johnsen K, Jacobsen CS, Torsvik V, Sorensen J. Pesticide effects on bacterial diversity in agricultural soils - a review. Biology and Fertility of Soils. 2001;33(6): 443-53. doi: 10.1007/s003740100351.
Lee EJ, Jang Y, Kang K, Song DH, Kim R, Chang HW, et al. Atrazine induces endoplasmic reticulum stress-mediated apoptosis of T lymphocytes via the caspase-8-dependent pathway. Environ. Toxicol. 2016; 31: 998–1008. doi: 10.1002/tox.22109.
Peijnenburg WJGM, Sven EJ, Brian F. Phthalates. In: Jørgensen SE, Fath BD, editors. Encyclopedia of Ecology. Oxford: Academic Press; 2008.
European Commission. Joint Research Centre. Institute for Health Consumer Protection 2010. Updated European Union risk assessment report : 4,4'-isopropylidenediphenol (bisphenol-A) : environment addendum of February 2008. Publications Office. s. 6. doi:10.2788/40195. ISBN 9789279175411.
Zemheri F, Cevdet U. Endokrin bozucu kimyasallar: Nonilfenol ve Bisfenol A. Marmara Fen Bilimleri Dergisi. 2018;30 (1):71-6. doi: 10.7240/marufbd.337686.
Carwile JL, Luu HT, Bassett LS, Driscoll DA, Yuan C, Chang JY, et al. Polycarbonate bottle use and urinary bisphenol A concentrations. Environmental health perspectives. 2009;117(9):1368-72. doi: 10.1289/ehp.0900604.
Vasilijevic T, Harner T. A and its analogues in outdoor and indoor air: Properties, sources and global levels". The Science of the Total Environment. May 2021; 789: 148013. doi: 10.1016/j.scitotenv.2021.148013.
Hişmioğulları ŞE, Hişmioğulları AA, Kontaş Aşkar T. Dioksin ve dioksin benzeri kimyasalların toksik etkisi. Balikesir Saglik Bil Derg 2012;1 (1): 23-7. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/balikesirsbd/issue/38424/448305).
Polybrominated diphenyl ethers (PBDEs). (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi:
http://www.atsdr.cdc.gov/tfacts68-pbde.pdf /29.06.2016).
Ketttenis P. The historic and current use of glycol ethers: a picture of change. Toxicology Letters. 2005;156: 5–11. doi: 0.1016/j.toxlet.2003.12.076.
Bonner MR, Coble J, Blair A, Beane Freeman LE, Hoppin JA, Sandler DP, Alavanja MC. Malathion Exposure and the Incidence of Cancer in the Agricultural Health Study. American Journal of Epidemiology. 2007;166 (9):1023-34. doi:10.1093/aje/kwm182.
Joshi S, Biswas B, Malla G. Management Of Organophosphorus Poisoning. Update in Anaesthesia 2005;19:1-2. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://resources.wfsahq.org/wp-content/uploads/uia-19-MANAGEMENT-OF-ORGANOPHOSPHORUS-POISONING.pdf.).
IARC Monographs Volume 112: evaluation of five organophosphate insecticides and herbicides. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: http://www.iarc.fr/en/media-centre/iarcnews/pdf/MonographVolume112.pdf).
Wang XY, Li QB, Luo YM, Ding Q, Xi LM, Ma JM, et al. Characteristics and sources of atmospheric polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in Shanghai, China. Environmental Monitoring and Assessment. 2010;165: 295–305. doi: 10.1007/s10661-009-0946-1.
Sultan M, Hamid N, Junaid M, Duan JJ, Pei DS. Organochlorine pesticides (OCPs) in freshwater resources of Pakistan: A review on occurrence, spatial distribution and associated human health and ecological risk assessment, Ecotoxicology and Environmental Safety. 2023; 249:114362. doi: 10.1016/j.ecoenv.2022.114362.
Sultana J, Syed JH, Mahmood A, Ali U, Rehman MYA, Malik RN, et al. Investigation of organochlorine pesticides from the Indus Basin, Pakistan: Sources, air-soil exchange fluxes and risk assessment, Science of the Total Environment. 2014;497–498:113–22. doi: 10.1016/j.scitotenv.2014.07.066.
Nowak K, Ratajczak-Wrona W, Górska M, Jabłońska E. Parabens and their effects on the endocrine system. Mol Cell Endocrinol. 2018;474:238-51. doi: 10.1016/j.mce.2018.03.014.
Buck RC, Franklin J, Berger U, Conder JM, Cousins IT, de Voogt P, Jensen AA, Kannan K, Mabury SA and van Leeuwen SPJ. Perfluoroalkyl and polyfluoroalkyl substances in the environment: terminology, classification, and origins. Integrated Environmental Assessment and Management. 2011; 7:513–41. doi: 10.1002/ieam.258.
Li J, Zhang G, Li XD, Qi SH, Liu GQ, Peng XZ. Source seasonality of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in subtropical city, Guangzhou, South China. Science of the Total Environment. 2006; 355: 145–55. doi: 10.1016/j.scitotenv.2005.02.042.
Naegeli H, Geacintov NE. Carcinogenic Effects Polycyclic Aromatic Hydrocarbons. Mechanisms of Repair of Polycyclic Aromatic Hydrocarbon-Induced DNA Damage. Ed: A. Luch. Imperial College Pres. USA. 2005; 211–258. doi: 10.1142/9781860949333_0006.
Luch A, Baird WM. Carcinogenic Effects Polycyclic Aromatic Hydrocarbons. Metabolic Activation and Detoxification of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons. Ed: A. Luch. Imperial College Pres. USA. 2005; 19–96. doi: 10.1142/p306.
Beyer J, Song Y, Tollefsen KE, Berge JA, Tveiten L, Helland A, et al. The ecotoxicology of marine tributyltin (TBT) hotspots: A review. Marine Environmental Research. 2022;07:01. doi: 10.1016/j.marenvres.2022.105689.
Ropejko K, Twarużek M. Zearalenone and Its Metabolites-General Overview, Occurrence, and Toxicity. Toxins. 2021 Jan 6;13(1):35. doi: 10.3390/toxins13010035.
Swedenborg E, Rüegg J, Mäkelä S, Pongratz I. Endocrine disruptive chemicals: mechanisms of action and involvement. Endocrine disruptive chemicals: Mechanisms of action and involvement in metabolic disorders. Journal of Molecular Endocrinology. 2009;43:1-10.
doi:10.1677/JME-08-0132.
Sly PD, Carpenter DO, Van den Berg M, Stein RT, Larderyan PJ, Brune-Drisse M, et al. Health Consequences of Environmental Exposures: Causal Thinking in Global Environmental Epidemiology. Annals of Global Health. 2016;82:3-9.
doi:10.1016/j.aogh.2016.01.004.
Grun F, Blumberg B. Perturbed nuclear receptor signaling by environmental obesogens as emerging factors in the obesity crisis. Review in Endocrine and Metabolic Disorders. 2007;161:161–71. doi: 10.1007/s11154-007-9049-x.
Moriyama K, Tagami T, Akamizu T, Sui UT. Thyroid hormone action is disrupted by bisphenol A as an antagonist. Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 2002;87: 5185-90. doi: 10.1210/jc.2002-020209.
Jansen MS, Nagel SC, Miranda PJ, Lobenhofer EK. Shortchain fatty acids enhance nuclear receptor activity through mitogen-activated protein kinase activation and histone deacetylase inhibition. Proceedings of the National Academy of Sciences. 2004;101:7199–7204. doi: 10.1073/pnas.0402014101.
Alavian-Ghavanini A, Ruegg J. Understanding Epigenetic Effects of Endocrine Disrupting Chemicals: From Mechanisms to Novel Test Methods. Basic Clin. Pharmacol. Toxicol. 2018; 122: 38–45. doi: 10.1111/bcpt.12878.
Skinner MK. Endocrine disruptors in 2015: Epigenetic transgenerational inheritance. Nat. Rev. Endocrinol. 2016; 12: 68–70. doi: 10.1038/nrendo.2015.206.
Brehm E, Flaws JA. Transgenerational Effects of Endocrine-Disrupting Chemicals on Male and Female Reproduction. Endocrinology. 2019; 160: 1421-35. doi: 10.1210/en.2019-00034.
Casati L, Colciago A, Celotti F. Epigenetic mechanisms in health and diseases. Brasília Med. 2010;48:209–18. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://air.unimi.it/retrieve/dfa8b98f-8ec9-748b-e053-3a05fe0a3a96/15.pdf).
Erkekoglu P, Rachidi W, Yuzugullu OG, Giray B, Favier A, Ozturk M, Hincal F. Evaluation of cytotoxicity and oxidative DNA damaging effects of di(2-ethylhexyl)-phthalate (DEHP) and mono(2-ethylhexyl)-phthalate (MEHP) on MA-10 Leydig cells and protection by selenium. Toxicol Appl Pharmacol. 2010 Oct 1;248(1):52-62.
Erkekoğlu P, Koçer-Gümüşel B. Genotoxicity of phthalates. Toxicology Mechanisms and Methods. 2014;24(9):616-26. doi: 10.3109/15376516.2014.960987.
Biyosidal Ürünler Yönetmeliği. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=13672&mevzuatTur=KurumVeKurulusYonetmeligi&mevzuatTertip=5).
Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik. (Erişim Tarihi: 15 Ekim 2024, erişim adresi: https://bekrapedia.cevre.gov.tr/assets/docs/mevzuatlar/1-bekra-yonetmeligi.pdf).
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 HALK SAĞLIĞI ARAŞTIRMA VE UYGULAMALARI DERGİSİ
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
